Η μνήμη της 17ης Νοεμβρίου παραμένει ζωντανή μέσα από τις πορείες, τα σύμβολα και τον καθοριστικό ρόλο της φοιτητικής νεολαίας στη δημοκρατική πορεία της χώρας.
Πενήντα δύο χρόνια συμπληρώνονται φέτος από την εξέγερση του Πολυτεχνείου, την κορυφαία πράξη αντίστασης απέναντι στη Στρατιωτική Δικτατορία των Συνταγματαρχών. Το ξημέρωμα της 17ης Νοεμβρίου 1973 σημάδεψε ανεξίτηλα τη σύγχρονη ελληνική ιστορία: το τανκ που έριξε την πύλη του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, οι φωνές των φοιτητών, το αίμα στους δρόμους της Πατησίων έγιναν το αιώνιο σύμβολο του αγώνα για Δημοκρατία και Ελευθερία.
Σήμερα, το Πολυτεχνείο εξακολουθεί να αποτελεί ζωντανό σημείο αναφοράς. Η κάθε επέτειος, από το 1974 και μετά, καταγράφει όχι μόνο την ιστορική μνήμη μιας γενιάς, αλλά και τη συνεχιζόμενη ανάγκη επαγρύπνησης και συλλογικού αναστοχασμού γύρω από το νόημα της δημοκρατίας.Το Πολυτεχνείο δεν είναι απλώς μια επέτειος. Είναι μια στιγμή που επανέρχεται, κουβαλώντας συγκίνηση, χρέος και μια υπόσχεση:
να μην ξεχάσουμε ποτέ.
Η νύχτα της πύλης: εικόνες που χαράχτηκαν ανεξίτηλα
Ήταν 17 Νοεμβρίου 1973 όταν η μεγάλη σιδερένια πύλη έπεσε. Η κραυγή του ραδιοφωνικού σταθμού «Εδώ Πολυτεχνείο!» έγινε κραυγή μιας ολόκληρης κοινωνίας. Φοιτητές, μαθητές, εργάτες, άνθρωποι απλοί που ήθελαν να ζήσουν χωρίς φόβο, βρέθηκαν πίσω από τα κάγκελα, μπροστά στα τανκς, με μοναδικό όπλο τη φωνή τους.
Κάποιοι ακόμη θυμούνται το χτύπο της κάμπιας του άρματος πάνω στην άσφαλτο. Άλλοι τον ήχο των παραθύρων που έσπαγαν. Άλλοι τις σκιές των στρατιωτών που προχωρούσαν. Και όλοι θυμούνται το ίδιο συναίσθημα: την πεποίθηση πως, ακόμη κι αν η νύχτα ήταν σκοτεινή, η αυγή θα έφερνε κάτι άλλο. Κάτι δίκαιο. Κάτι ελεύθερο.
Την επόμενη μέρα, η εικόνα της κατεστραμμένης πύλης έγινε σύμβολο. Μαζί της, έγινε σύμβολο και η θυσία όσων πάλεψαν, όσων πληγώθηκαν, όσων δεν γύρισαν ποτέ στο σπίτι.
Οκτώ μήνες αργότερα, η χούντα κατέρρεε. Κι όμως, αυτό δεν ήταν το τέλος – ήταν η αρχή μιας νέας συλλογικής μνήμης.
Η πρώτη επέτειος του Πολυτεχνείου βρήκε την Ελλάδα να επιστρέφει στη δημοκρατία. Στις 17 Νοεμβρίου 1974 διεξήχθησαν οι πρώτες ελεύθερες εκλογές της Μεταπολίτευσης και, για πρακτικούς λόγους, οι επίσημες εκδηλώσεις μνήμης πραγματοποιήθηκαν μια εβδομάδα αργότερα. Η μεγάλη πορεία προς την αμερικανική πρεσβεία καθιέρωσε έναν θεσμό που επρόκειτο να επαναλαμβάνεται κάθε χρόνο, σηματοδοτώντας τη σύνδεση της φοιτητικής διαμαρτυρίας με τον αγώνα ενάντια στον ξένο επηρεασμό και την αυταρχική εξουσία.
Το 1975, η δεύτερη επέτειος της εξέγερσης, υπήρξε καθοριστική: στην κεφαλή της πορείας βρέθηκε για πρώτη φορά η ματωμένη σημαία του Πολυτεχνείου, το πιο ισχυρό αντικείμενο-σύμβολο της βίαιης νύχτας του ’73. Η στιγμή αυτή δεν είχε απλώς τελετουργικό χαρακτήρα, αλλά επιβεβαίωνε τη διαμόρφωση ενός συλλογικού μύθου – αυτού της «γενιάς του Πολυτεχνείου» και της ιστορικής συνέχειας του φοιτητικού κινήματος.
Μιλώντας στο Αθηναϊκό–Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, ο υποψήφιος διδάκτορας Νεότερης και Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας στο ΕΚΠΑ, Βαγγέλης Ζιώγας, αναδεικνύει τον καταλυτικό ρόλο της ΕΦΕΕ στην εδραίωση της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας. Όπως επισημαίνει, η επέτειος του 1975 αποτελεί «εμβληματικό παράδειγμα της συμβολής των φοιτητών στην εμπέδωση της Γ’ Ελληνικής Δημοκρατίας».
Ο ενθουσιασμός που επικρατούσε το 1974 δεν αποδείχθηκε παροδικός. Αντίθετα, η μαζικότητα και ο παλμός των πρώτων πορειών μαρτυρούσαν τη βαθιά κοινωνική δίψα για ελευθερία και πολιτικό εκδημοκρατισμό. Οι φοιτητικές οργανώσεις –που βγήκαν από τη Δικτατορία βαθιά τραυματισμένες αλλά και πολιτικά ώριμες– ανέλαβαν πρωτεύοντα ρόλο όχι μόνο στη διεκδίκηση πανεπιστημιακών ζητημάτων, αλλά και στην ευρύτερη κοινωνικοπολιτική διάταξη της εποχής.
Η ίδρυση του πρώτου Εθνικού Φοιτητικού Συμβουλίου τον Μάιο του 1975, καθώς και η εκλογή του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΦΕΕ με πρόεδρο τον Γιώργο Σταματάκη, αποτέλεσαν σταθμούς σε αυτή τη διαδικασία. Η ΕΦΕΕ, αποκαθαρμένη από τον έλεγχο της χουντικής περιόδου, απέκτησε θεσμική υπόσταση και ανέλαβε την ευθύνη της οργάνωσης της πορείας του 1975 — μιας πρώτης πραγματικής δοκιμασίας για τον ρόλο της στη νέα δημοκρατία.
Η πορεία του 1975: μια επίδειξη συλλογικής δύναμης
Η πορεία της 17ης Νοεμβρίου 1975 υπήρξε η πιο μαζική της πρώτης μεταπολιτευτικής περιόδου. Οι εκτιμήσεις διέφεραν σημαντικά: ορισμένες εφημερίδες ανέβαζαν τον αριθμό των συμμετεχόντων μέχρι και το ένα εκατομμύριο, ενώ η αμερικανική πρεσβεία κατέγραφε περίπου 350.000. Πέρα από τις αριθμητικές αποκλίσεις, όλοι συμφωνούσαν σε ένα πράγμα: επρόκειτο για μια από τις μεγαλύτερες ειρηνικές κινητοποιήσεις στην ιστορία της χώρας.
Η νεολαία ήταν αυτή που έδωσε τον τόνο. Οι οργανώσεις της ΚΝΕ, της Νεολαίας ΠΑΣΟΚ, του «Ρήγα Φεραίου» και σχημάτων της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς συγκρότησαν συμπαγή μπλοκ, με πανό, σημαίες και συνθήματα που χαρακτήρισαν την πολιτική ατμόσφαιρα της εποχής. Η πορεία έφτασε οργανωμένα μέχρι την αμερικανική πρεσβεία, υπό την αυστηρή περιφρούρηση της ΕΦΕΕ, και ολοκληρώθηκε χωρίς επεισόδια — γεγονός που προσέδωσε θεσμικό βάθος και αποδοχή στον νέο αυτό εορτασμό.
Κορυφαία στιγμή της πορείας ήταν η παρουσία της ματωμένης σημαίας του Πολυτεχνείου στην κεφαλή της. Σύμφωνα με τον Βαγγέλη Ζιώγα, η πράξη αυτή «θεμελίωνε μια ιστορική γενεαλογία του φοιτητικού κινήματος», υπενθυμίζοντας ότι ο αγώνας του 1973 δεν ανήκε στο παρελθόν, αλλά συνέχιζε να εμπνέει τις νεότερες γενιές.
Με την πάροδο των δεκαετιών, ο εορτασμός της 17ης Νοεμβρίου πέρασε από διάφορα στάδια: από τις μεγάλες συγκεντρώσεις της Μεταπολίτευσης, στις εντάσεις των επόμενων δεκαετιών, μέχρι τις πιο πρόσφατες συζητήσεις για τη σημασία και το περιεχόμενο της επετείου. Ωστόσο, ο πυρήνας της παραμένει αναλλοίωτος.
Το Πολυτεχνείο δεν είναι μόνο μνημόσυνο. Είναι ένας ζωντανός υπενθυμιστικός μηχανισμός της αξίας της δημοκρατίας και της ανάγκης συμμετοχής των πολιτών στα κοινά. Είναι η απόδειξη ότι η νεολαία μπορεί να αποτελέσει καταλύτη κοινωνικής αλλαγής. Είναι η ιστορική κληρονομιά μιας γενιάς που «έβαλε το σώμα της μπροστά», για να ανοίξει τον δρόμο προς την ελευθερία.
Σήμερα, 52 χρόνια μετά, η πορεία προς την πρεσβεία εξακολουθεί να έχει ισχυρό συμβολισμό. Η ετήσια αυτή διαδρομή, από το Πολυτεχνείο έως το κτίριο της αμερικανικής διπλωματικής αποστολής, συνδέει το παρελθόν με το παρόν και προβάλλει ένα μήνυμα διαχρονικό:
Η δημοκρατία δεν είναι δεδομένη – είναι υπόθεση όλων.
