Η πόλη της Ορεστιάδας φέτος γιορτάζει τα 100 χρόνια ζωής της. Θεμελιώθηκε το 1923 και η επίσημη ληξιαρχική πράξη γέννησής της που δημοσιεύθηκε στις 14 Ιουλίου του 1924, με το ΦΕΚ 124, με το όνομα «κοινότης Ορεστιάδος».
Η πόλη είναι γέννημα της Συνθήκης της Λωζάνης. Πρόσφυγες κυρίως του Κάραγατς εγκαταστάθηκαν στην περιοχή του σημερινού αστικού κέντρου και αποφάσισαν να δημιουργήσουν μια νέα πόλη κοντά στη γενέτειρά τους. Ιδρύθηκε ως κοινότητα Ορεστιάδος, με έδραν την ομώνυμον πόλιν όπου ενώθηκαν οι συνοικισμοί Νεοχώριον, Λεπτή, Πύργος, Χειμώνιον, Κλησώ, Οινοή, Σάκκος, Παταγή, Σαγήνη και Αμπελάκια (ΦΕΚ 194 τ Α/14-7-1924). Δημιουργήθηκε μια κοινότητα γηγενών, προσφύγων του 1922, Αρμένιων, Εβραίων, Καραγατσιανών και Αδριανουπολιτών. Μια κοινότητα πολλών πολιτισμών και γλωσσών. Αργότερα, το 1946 αναγνωρίστηκε σε Δήμο (ΦΕΚ 19 τ Α΄/20-1-1946). Σε αυτό συνέβαλλε η εγκατάσταση των κατοίκων της Οινόης, Κλεισσούς και Σαγήνης βόρεια και νότια της κοινότητας Ορεστιάδας που λόγω των πλημμυρών αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν εκ νέου τις κατοικίες τους. Με βάση την απογραφή του 1928 η κοινότητα Ορεστιάδος( το αστικό κέντρο) είχε πληθυσμό 3.246 κατοίκους και το 1941, μετά την ενσωμάτωση των πληθυσμών αυτών, ο πληθυσμός της διπλασιάστηκε σε 6.652 κατοίκους.
Σε τέτοιου είδους επετειακές εκδηλώσεις συνήθως γίνονται ιστορικές εκδηλώσεις απολογισμού του παρελθόντος στο παρόν. Γιατί η γνώση του παρελθόντος, πέρα από πηγή ηθικών και πολιτικών κανόνων συμπεριφοράς, προσφέρει και τα αξιολογικά εργαλεία οικοδόμησης ενός ασφαλέστερου και καλύτερου μέλλοντος. Επίσης, αναδεικνύει καταπιεσμένες φωνές, πολιτισμούς και δικαιώματα. Αυτό σημαίνει εκδημοκρατισμός της μνήμης, αποκτούν φωνή άτομα και συλλογικές ομάδες, με αυτό τον τρόπο δημιουργούνται οι βάσεις για την αποδοχή του άλλου, του διαφορετικού. Δηλαδή δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για κοινωνική συνοχή.
Η Ορεστιάδα έχει πλούσιο ιστορικό παρελθόν με πολλά φαντάσματα στο μπαούλο της λήθης, τα οποία καθόρισαν τη μνημονική συγκρότησή της και με την σειρά τους δημιούργησαν τον χαρακτήρα της ταυτότητας της. Βέβαια, πάντα εγείρονταν αμφισβητήσεις από την ανεπίσημη μνήμη των διαφόρων πολιτιστικών ομάδων που ενοικούν στον χώρο της πόλης αλλά ποτέ με πράξεις ή οργανωμένες δράσεις γιατί χωρίς την εξουσία καμία κοινωνική ομάδα δεν μπορεί να εξασφαλίσει την εγγραφή της στον δημόσιο χώρο. Αναφέρω την εξουσία γιατί, με δεδομένο ότι η μνήμη χρειάζεται τον χώρο για να συγκροτηθεί και να παγιωθεί, οι φορείς της εξουσίας έχουν την δυνατότητα οικειοποίησης και οργάνωσης του. Πώς επιτυγχάνεται αυτό; Μέσω θεσμοποιημένων μνημοτεχνικών(τελετές, μνημεία, μουσεία κλπ) ανάκλησης επιλεκτικών παρελθόντων γεγονότων. Έτσι και οι επετειακές εκδηλώσεις των 100 χρόνων διοργανώθηκαν από τα πάνω, την εξουσία, και επικεντρώθηκαν μόνο στο έτος ίδρυσης της πόλης και προσπάθησαν να προωθήσουν αφηγήσεις που ενισχύουν και αναδεικνύουν την μνήμη μιας πολιτιστικής κοινότητας της πόλης
Φέτος η πόλη είχε την ευκαιρία να διοργανώσει ιστορικές εκδηλώσεις που θα έστρεφαν την προσοχή όχι μόνο όλων των κατοίκων του Δήμου αλλά όλης της Ελλάδας. Έπρεπε να διοργανωθούν εκδηλώσεις ικανές να αναδείξουν και να γνωστοποιήσουν τις πολλές ιστορίες της πόλης, όλων των πολιτιστικών ομάδων. Θα μπορούσε να γίνει ένα διεθνές συνέδριο με θέμα την συνθήκη της Λωζάνης και τα αποτελέσματά της. Αντιθέτως, λειτούργησε διαιρετικά με τις, από πολλούς, αμφισβητούμενες μνημονικές εκδηλώσεις. Τα ερωτήματα που έμειναν αναπάντητα ήταν πολλά, όπως: «Ποιος ο ρόλος των προσφύγων του 1922 και των γηγενών κατοίκων της περιοχής; Πώς θα ήταν σήμερα η πόλη αν δεν πλημμύριζαν το χωριά της Οινόης, Κλεισσούς και Σαγήνης; Η εσωτερική μετανάστευση των χωριών του Τριγώνου, Κυπρίνου και Βύσσας δεν της πρόσθεσαν δυναμική; Όλες οι κοινότητες που σήμερα είναι Δήμος Ορεστιάδας δεν έχουν ιστορίες και πολιτισμούς ικανούς να ενταχθούν στη μνήμη της πόλης; Οι Εβραίοι, οι Αρμένιοι, ακόμη και η πιο πρόσφατη κοινότητα των παλλινοστούντων ποντίων δεν προσέφεραν;».
Από την άλλη η Ορεστιάδα έζησε ένα Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, Βουλγαρική και Γερμανική κατοχή, χάσαμε τους Εβραίους συμπολίτες μας στο Ολοκαύτωμα, ζήσαμε ένα εμφύλιο, μια Χούντα, μνήμες τραυματικές που έπρεπε να μελετηθούν για γίνουν ιστορία για να μας διδάξουν». Αντιλαμβάνομαι και το αποδέχομαι ότι τότε η λήθη ήταν μια λειτουργική αναγκαιότητα για την κοινωνική εξέλιξη. Όμως μετά από τόσο χρόνια, όταν πλέον έχει αλλάξει το κανονιστικό πλαίσιο της κοινωνίας, όταν τα θέματα αυτά σε όλες τις κοινωνίες από λήθη έχουν γίνει μνήμη, εμείς δεν πρέπει να τα θίξουμε;
Επίσης, δημιουργήθηκε και προωθήθηκε το λογότυπο «100 χρόνια Δήμος Νέας Ορεστιάδας». Ποιος είναι ο Δήμος Νέας Ορεστιάδος; Υπάρχει; Αν ναι, σε ποια περιοχή του Δήμου αναφέρεται; Γνωρίζουμε ότι ο Δήμος μας συστάθηκε ως κοινότητα Ορεστιάδος, το 1946 έγινε Δήμος και σήμερα με τον 2010 με το νομό 3852, γνωστός ως πρόγραμμα Καλλικράτης, διευρύνθηκε και όπως αναφέρει το ΦΕΚ συστάθηκε ως «Δήμος Ορεστιάδας, με έδρα την Ορεστιάδα αποτελούμενος από τους Δήμους α.Ορεστιάδος β. Βύσσας γ. Κυπρίνου και δ. Τριγώνου, οι οποίοι καταργούνται».
Πηγή εικόνων, Βακαλόπουλος Κωνσταντίνος, Η Θρακική έξοδος (1918-1922)
εκδόσεις Ηρόδοτος,1999, σ.σ.217, 220.
Γνωρίζουμε ότι το 1922 δημοσιεύθηκε από το τυπογραφείο της Γενικής Διοικήσεως Θράκης ο πίνακας με τις πόλεις και τα χωριά της Θράκης με τα εξελληνισμένα τοπωνύμια τους όπου το Καρά-αγάτς μετονομάσθηκε σε Ορεστιάς. Όμως για κάποιο ή κάποιους λόγους στη νέα ελληνική πραγματικότητα που διαμορφώθηκε μετά τη συνθήκη της Λωζάνης συστάθηκε ως κοινότητα Ορεστιάδος και όχι ως κοινότητα Νέας Ορεστιάδος. Δεν φαίνεται να υπήρξαν διαφωνίες για την ονομασία γιατί δεν τέθηκε αίτημα μετονομασίας, αντίθετα έγινε από την κοινότητα Νέας Βύσσας όπου το 1932 με το ΦΕΚ 25 τ Α΄ μετονομάστηκε από Αχυροχώριον σε Νέα Βύσσα. Μήπως γιατί το 1922 ήταν μια εποχή αβεβαιότητας για τους Έλληνες της Ανατολικής Θράκης; Κατέρρεε το μικρασιατικό μέτωπο και οι μεγάλες δυνάμεις ήδη είχαν εκφράσει τις προθέσεις και επιθυμίες τους ως προς την τύχη της Ανατολικής Θράκης. Πως μπορεί να επιτευχθεί η πρόσληψη και οικειοποίηση των νέων ελληνικών τοπωνυμιών ως μέρος της ταυτότητας όταν ήδη έχει τεθεί το ζήτημα της παραχώρησης της Ανατολικής Θράκης στους Τούρκους. Όταν πλέον είχε ολοκληρωθεί η αποκατάσταση των κατοίκων στη νέα τους πατρίδα, κάποιες ομάδες ατόμων, με δημόσιες υλικοτεχνικές αναπαραστάσεις ή με το δημόσιο λόγο τους άρχισαν να προωθούν το επίθετο «Νέα» για λόγους ιστορικούς και συναισθηματικούς αλλά ποτέ δεν έθεσαν το αίτημα της μετονομασίας.
Μόνο το 1994 όπου τότε υποψήφιος Δήμαρχος της πόλης το έθετε δημόσια ως αίτημα «αποκατάστασης της ονομασία της πόλης», σε προεκλογικό του φυλλάδιο του.
Φέτος με την ευκαιρία των εκδηλώσεων των 100 χρόνων από την ίδρυση της πόλης δημιουργήθηκαν και τοποθετήθηκαν σε πάρα πολλούς χώρους υλικοτεχνικές αναπαραστάσεις του λογότυπου. Οι δημόσιες υλικοτεχνικές αναπαραστάσεις έχουν ως στόχο τη μνήμη και την εκπαίδευση. Βλέπω-θυμάμαι, βλέπω-απομνημονεύω και οικειοποιούμε. Η οικειοποίηση δεν είναι πάντα δυνατή για αυτό και γεννούνται αμφισβητούμενοι χώροι και μνήμες. Κατανοώ την ανάγκη ανάδειξης μιας δυναμικής στις ταυτότητες των Καραγατσιανών με το επίθετο «Νέα». Αλλά στα εκατόχρονα γενέθλια δεν προσπαθείς να προσθέσεις και να επιβάλεις μέσω των υλικών αναπαραστάσεων κάτι που δεν υφίσταται. Το ηθικό θα ήταν να ανοίξει διάλογος για να απαντηθεί το ερώτημα γιατί Ορεστιάδα και όχι Νέα Ορεστιάδα και αν μπορεί σήμερα που η πόλη έχει γίνει ένα κουβάρι με ιστορίες και πολιτισμούς να τεθεί αίτημα μετονομασίας. Τα συμπεράσματα σίγουρα θα είχαν ενδιαφέρον.
Γράφει η Στάικογλου Μενεξιά
Κάτοχος Μεταπτυχιακού Δημόσιας Ιστορίας
